holwerd aan zee – 2: op het goudgele strand van ameland

Het verhaal over Holwerd aan Zee is nog niet helemaal af, maar je moet nog even een dagje of zo geduld hebben voor het vervolg. Gisteravond wel even gekeken naar een documentaire over de mannen achter de stichting (https://www.2doc.nl/documentaires/2019/04/holwerd-aan-zee.html; 50 minuten). Vandaag is Ameland aan de beurt en daar valt ook weer veel te veel over te vertellen. 

Neem nu bijvoorbeeld de verbinding vaste land – eiland. Al jaren nemen we de boot, maar er is ooit iemand geweest die het snode plan had een dam op te werpen tussen het vaste land en Ameland. De dam heeft er ook een tijdje gelegen. Hij begon op het vasteland aan de noordzijde van het dorp Holwerd en had een lengte van ongeveer 8,7 kilometer. Twee kilometer ten zuidoosten van het dorp Buren eindigde de dam bij de waddendijk. Het hele plan is ontwikkeld door jonkheer Pieter Jan Willem Teding van Berkhout. Het ging de jonkheer in eerste instantie niet om de verbinding met het eiland maar om landaanwinning op de Friese Wadden. De dam zou aanslibbing bevorderen. Eerst een beetje (veel) getouwtrek om de financiering en uiteindelijk werd tussen 1871 en 1878 (buiten het stormseizoen) aan de dam gewerkt door enkele tientallen arbeiders. De dam stak een halve meter uit boven hoogwater. In deze alinea zie je een kaartje uit de eerste Bosatlas van 1877, de dam is ingetekend als een rechte brede lijn, maar dit komt niet overeen met de werkelijkheid: er zaten enkele bochten in het tracé. Lang heeft het feest niet geduurd. In oktober 1881 sloeg een storm een groot gat in de dam. De dam werd hersteld, maar in april 1882 volgde weer een storm en toen was er geen geld meer. De Tweede Kamer besloot om geen geld meer in deze bodemloze put te stoppen. Bij laagwater zijn enkele restanten van de dam nog te zien. Ook wordt de dam met wadlopen gebruikt. Over de opzienbarende geschiedenis van jonkheer Van Berkhout die de Waddenzee wilde droogleggen heeft Corine Nijenhuis een boek geschreven met de titel Waddenwolf.

Nog zo'n krankzinnig plan: een vaste melkpijpleiding van Nes op Ameland naar Holwerd op het Friese vasteland. Verzin het niet: op 6 november 1978 door de commissaris van de Koningin in Friesland, Hedzer Rijpstra, officieel geopend. Totaal vijftien kilometer lang waarvan acht kilometer door de Waddenzee. Technisch een hoogstandje, maar één ding handen de ontwerpers vergeten: het water van de Waddenzee kan warm worden en de melk nam tijdens het transport de temperatuur van het zeewater aan, ondanks de snelheid waarmee de melk getransporteerd werd (1,7 meter per seconde). Geregeld kwam het dan ook voor dat de temperatuur (ver) boven de vier graden Celsius steeg. Er werden regelmatig ladingen afgekeurd. Daarom werd in 1995 besloten de leiding niet meer te gebruiken en de melk weer met de vrachtwagen op te halen en de melk met de boot naar het vasteland te brengen. Restanten van de leiding zijn later gebruikt voor de aanleg van een glasvezelkabel van de vaste wal naar het eiland. In deze alinea een kopie van een artikel uit de Leeuwarder Courant van 27 juni 1977.

dinsdag 29 augustus: @ holwerd/holwert

Een dagje Ameland dus. Gelukkig is ons presentiegeld vorige week net overgemaakt, want voor een retourtje Ameland (met fiets) gelden heel andere prijzen dan een retourtjes Texel. Was nu net geen € 60,00 kwijt voor ons tweetjes. Dacht dat ik vorig jaar € 5,00 kwijt was voor één passagier met fiets van Den Helder naar Texel (vv). Och de firma Wagenborg moet ook leven zullen we maar zeggen. Hou je niet van geschiedenis, sla dan de volgende alinea over (of lees diagonaal).

Van Holwerd oversteken naar Ameland, dan blijf je in Friesland – ten miste tegenwoordig. Pas vanaf 1801 hoort het formeel tot Friesland, rond 1650 was het zelfs een soort onafhankelijk ministaatje, niet onderworpen aan Friesland of aan de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Bovendien was het eiland in die tijd één van de weinige plaatsen in Europa met volledige godsdienstvrijheid voor alle religies. De geschreven geschiedenis van Ameland begint rond 1400 toen het eiland voor het grootste deel eigendom was van het Benedictijner klooster van Foswerd in Friesland. Vanaf omstreeks 1420 kregen leden van de Friese familie Van Cammingha controle over grote delen van het eiland – misschien wel alle delen die niet onder het klooster vielen. Omstreeks 1420 begonnen de Cammingha’s waarschijnlijk met de bouw van een stenen kasteeltje, als hun residentie, in het zuiden van het tegenwoordige dorp Ballum. In 1580 confisqueerden de protestantse machthebbers van Friesland alle katholieke bezittingen op hun grondgebied – kerken, landerijen, en kloosters. De Friese autoriteiten dachten ook het klooster op Ameland te kunnen ontmantelen, maar de Cammingha’s maakten van de gelegenheid gebruik het klooster voor zichzelf in te pikken – inclusief belangrijke rechten op visserij, jacht en strandvonderij. De Friese autoriteiten protesteerden – maar daar bleef het bij. In 1648 eindigde de Tachtigjarige Oorlog met de Vrede van Münster, waardoor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden officieel werd erkend door de Spaanse koning en de Duitse keizer – maar Ameland bleef een vrije heerlijkheid binnen het Duitse keizerrijk. In 1680 kwam er een einde aan het Cammingha-tijdperk. Eeuwenlang had de familie indringers kunnen tegenhouden. Nu kwam het einde niet door wapengekletter maar doordat de Amelandse tak van de familie uitstierf. Het eiland werd particulier eigendom van de Friese stadhouderlijke familie, waardoor het eiland de facto niet langer een ministaatje was. Eigenlijk bekommerden zich maar weinigen over de politieke status van het eiland. Dat werd anders in 1795 toen de Republiek militair verslagen werd door Frankrijk en de laatste stadhouder, Willem V, naar Engeland vluchtte. De nieuwe machthebbers van de “Bataafse Republiek” legden beslag op de stadhouderlijke bezittingen, inclusief Ameland. Nu kwam men er achter dat het eiland weliswaar particulier eigendom van de Friese stadhouder was geweest, maar dat het formeel nooit tot Friesland of de “oude” republiek had behoord!

De boot van 09:45 was afgeladen vol, we konden er nog net bij. Geliefd tijdstip voor fietsers om de oversteek te maken, vermoed ik. Rustige overtocht, vrij hoog water, dus dan kan het gas erop.

Mooi fietsen, eerst met uitzicht op het wad, later konden we de Noordzee zien bij Paviljoen Sjoerd. Uitgeroepen tot Beste Paviljoen van 2022 (in het juryrapport dat de mysteryguests vooral enthousiast waren over de gastvrijheid en de kwaliteit). Inderdaad lekkere koffie. Vuurtoren, broodje scoren en naar het paardenkerkhof. Tot diep in de twintigste eeuw werd de reddingsboot van Hollum (Mr. Adriaan de Bruine) de zee ingetrokken door paarden en vervolgens vanaf de kar gelanceerd. Op 14 augustus 1979 gebeurde dat ook, maar bij het lanceren van de reddingsboot gleed de kar in een diepe geul. De acht paarden konden niet tijdig losgekoppeld worden van het onderstel en verdronken. Een gedenksteen herinnert aan de ramp.

Na het paardenkerkhof was het een lange rit over de Waddendijk tot aan de pier in Nes. Net voor de pier staat op de dijk bij de Ballumerbocht het beeld van de Dijkwachters, een werk in brons van de beeldhouwer Frans Ram. Het stelt twee reddingwerkers voor die met een touw aan elkaar verbonden zijn, ze laten zien hoe dijkwachters in vroeger tijd de dijk bewaakten. Het kunstwerk is in 1991 geplaatst ter herinnering aan het feit dat toen de Amelander zeedijk op deltahoogte is gebracht. Helaas niet hoog genoeg: in 2016 mocht men weer aan de bak.

Tijd over voor een biertje en een cappuccino (je mag er zelf de poppetjes bij kleuren). Heel toevallig kwamen we weer bij Paviljoen Sjoerd terecht. Ook de boot van 16:00 uur terug naar Holwerd was afgeladen vol. Wel veel minder fietsers, het merendeel zal nog wel niet uitgekeken zijn geweest op het eiland. Laag water, altijd een mooi gezicht. De boot deed er wel een kwartier langer over dan op de heenweg. Bang om op een zandplaat vast te lopen? Leverde wel mooie plaatjes op.

Een mooie dag met een fijn tochtje: ruim 60 kilometer. Droog gebleven met zelfs af en toe een zonnetje. Wel druk op het eiland, maar opvallend veel lege plekken op campings. Leuk voor één dag. En morgen? Morgen is er weer een dag. Er ligt een fietsbingoroute klaar, wel op het vaste land.